Bản tin tổng hợp về cuộc đua toàn cầu trong việc thiết lập khung pháp lý và hợp tác quốc tế về trí tuệ nhân tạo (AI), với những góc nhìn đa chiều và cơ hội cho Việt Nam.
Trong thế giới mà AI đang len lỏi vào mọi ngóc ngách, từ chiếc điện thoại bạn đang cầm đến cỗ máy phức tạp trong bệnh viện, câu hỏi đặt ra không còn là "Liệu AI có thay đổi chúng ta?" mà là "Ai sẽ quản lý AI?". Cuộc đua định hình tương lai AI toàn cầu đang nóng hơn bao giờ hết, với những "tay chơi" lớn như Liên Hợp Quốc (LHQ), Liên minh châu Âu (EU), Trung Quốc và cả những học giả uy tín, mỗi bên mang đến một "công thức" riêng.
Ở cấp quốc gia, mỗi nước một phách, người thì loay hoay chưa có luật, kẻ lại "vung tay" ban hành đủ thứ quy định, tạo nên một "bàn cờ" AI đầy màu sắc. Trên bình diện quốc tế, LHQ cùng các tổ chức như UNESCO, WHO cũng góp mặt bằng những nguyên tắc, hướng dẫn "mềm dẻo". Tuy nhiên, bức tranh chung vẫn còn thiếu một "nhạc trưởng" đủ tầm để tạo nên bản giao hưởng AI hài hòa.
Năm 2023, những hồi chuông cảnh báo về rủi ro AI vang lên dồn dập từ LHQ, OECD, WB và EU, thôi thúc cộng đồng quốc tế tìm kiếm một giải pháp quản trị toàn cầu. OECD đã trình làng "khung nguyên tắc AI" từ năm 2019 và liên tục cập nhật, nhưng phạm vi ảnh hưởng còn hạn chế. EU "chơi lớn" với Đạo luật AI (có hiệu lực từ 1/8/2024), nhưng lại bị các tập đoàn công nghệ "chê" là quá khắt khe. WB thì lo ngại về sự bất bình đẳng trong hạ tầng số, cảnh báo AI có thể "kéo giãn" khoảng cách giàu nghèo giữa các quốc gia.
Tháng 9/2024, LHQ công bố báo cáo nghiên cứu đầu tiên về "Quản trị AI vì lợi ích nhân loại", mở ra một chương mới trong cuộc thảo luận toàn cầu. Đến tháng 10, OECD tiếp tục "bơm" thêm ý tưởng với báo cáo về "Tương lai của quản trị AI toàn cầu", nhấn mạnh sự hợp tác giữa chính phủ, tư nhân và xã hội dân sự. WB cũng không chịu kém cạnh, tung ra một báo cáo toàn diện về các xu hướng quản trị AI trên toàn cầu vào tháng 12.
Trong bối cảnh đó, Hội đồng Cố vấn cấp cao của Tổng thư ký LHQ về AI đã đề xuất thành lập một thiết chế quản trị AI toàn cầu, kêu gọi LHQ đặt nền móng cho cấu trúc toàn cầu đầu tiên dựa trên hợp tác quốc tế. Đề xuất này bao gồm việc thành lập Hội đồng khoa học quốc tế độc lập về AI, tổ chức Đối thoại chính sách AI toàn cầu và xây dựng Quỹ AI toàn cầu để hỗ trợ các nước đang phát triển tiếp cận AI một cách bền vững. Ý tưởng về Cơ quan AI (AI Office) trong Ban thư ký LHQ cũng được đưa ra để điều phối các sáng kiến AI một cách hiệu quả. Tuy nhiên, những khuyến nghị này vẫn còn mang tính nguyên tắc, thiếu cơ chế ràng buộc để "nắn gân" các tập đoàn công nghệ đa quốc gia.
Không chịu "ngồi yên", Trung Quốc cũng "tham chiến" bằng đề xuất thành lập một Tổ chức hợp tác AI toàn cầu tại Hội nghị AI thế giới ở Thượng Hải vào ngày 26/7/2025. Thủ tướng Lý Cường đã đưa ra ba nguyên tắc: chia sẻ công bằng thành quả AI, tôn trọng chủ quyền dữ liệu của mỗi quốc gia và phản đối "chủ nghĩa độc quyền công nghệ". Trung Quốc ủng hộ mô hình "đối thoại Nam - Bắc bán cầu" về công nghệ và cam kết hỗ trợ các nước đang phát triển qua chương trình "AI+". Đề xuất này thể hiện rõ mong muốn của Trung Quốc trong việc định hình cấu trúc quản trị toàn cầu, thay vì chấp nhận các mô hình do phương Tây dẫn dắt.
Trong khi các quốc gia và tổ chức quốc tế "so găng" bằng những đề xuất vĩ mô, Tiến sĩ Mark Robinson từ Đại học Oxford lại "tung" ra một nghiên cứu chính sách chi tiết về việc thành lập một Cơ quan quốc tế về Trí tuệ nhân tạo (IAIA). Theo ông, chỉ khi có một cơ quan quốc tế AI có quyền lực thực chất, tương tự như Cơ quan quốc tế về Năng lượng nguyên tử (IAEA), mới đủ khả năng điều phối, giám sát và kiểm tra AI trên phạm vi toàn cầu. IAIA sẽ hoạt động dưới sự bảo trợ của LHQ và đảm nhận bốn chức năng chính: xây dựng tiêu chuẩn đạo đức kỹ thuật, giám sát an toàn các mô hình AI cấp cao, kiểm định năng lực và rủi ro, cũng như hỗ trợ kỹ thuật cho các quốc gia đang phát triển.
Đề xuất của Tiến sĩ Robinson chia thành hai giai đoạn: (i) Khởi động giai đoạn đầu (2025-2028) với việc trao cho Hội đồng Cố vấn cấp cao về AI của Tổng thư ký LHQ vai trò kết nối chính sách và thiết lập đối tác tự nguyện giữa một số nước và công ty công nghệ lớn; (ii) Giai đoạn then chốt từ năm 2028-2030 với việc Mỹ và Trung Quốc cùng đồng bảo trợ một thỏa thuận khung về quản trị AI toàn cầu và trình nghị quyết lên Đại hội đồng LHQ để chính thức thành lập IAIA. IAIA sẽ ban hành các chứng nhận AI an toàn, buộc các doanh nghiệp muốn tham gia thị trường toàn cầu phải tuân thủ.
Dù có nhiều đề xuất hấp dẫn, việc triển khai một khung quản trị AI toàn cầu vẫn gặp phải muôn vàn khó khăn. Mỹ và Trung Quốc vẫn còn "bằng mặt mà không bằng lòng" về vấn đề chủ quyền công nghệ và kiểm soát chuỗi cung ứng chip AI. Các công ty công nghệ lớn lại không muốn bị kiểm soát bởi một tổ chức quốc tế. Một số nước đang phát triển lo ngại rằng quy chuẩn và chi phí quá cao sẽ "bóp nghẹt" cơ hội tiếp cận công nghệ của họ.
Bài học từ đại dịch Covid-19 và biến đổi khí hậu cho thấy, nếu không hành động trước, thế giới sẽ phải đối phó với khủng hoảng AI trong trạng thái bị động và chia rẽ. Các hệ thống AI thiếu kiểm soát có thể gây ra những hậu quả khôn lường, từ deepfake đến rủi ro an ninh mạng, gián đoạn lao động, mất ổn định xã hội và thậm chí xung đột quân sự.
Tương lai quản trị toàn cầu không nằm ở sự áp đặt của một cường quốc, mà đòi hỏi một nền tảng hợp tác dựa trên lợi ích chung và chia sẻ trách nhiệm. Những khuyến nghị của LHQ, các sáng kiến khu vực như Đạo luật AI của EU, đề xuất của Trung Quốc và các học giả khác sẽ góp phần mở đường cho một trật tự công nghệ mới, nơi AI phát triển có kiểm soát rủi ro, bảo đảm bền vững và công bằng hơn.